Μερικά νομικά ερείσματα της ακύρωσης του χρέους
Πολλά νομικά ερείσματα δικαιολογούν την ακύρωση (ή καταγγελία) του χρέους. Σε αυτό το άρθρο συνοψίζονται οι έννοιες του «απεχθούς χρέους», της «ανωτέρας βίας» και της «κατάστασης ανάγκης». Είναι επίσης δυνατό να γίνει επίκληση και άλλων νομικών επιχειρημάτων αλλά δεν θα ασχοληθούμε εδώ με αυτά.του Eric Toussaint
1. Το «απεχθές χρέος» (1)
Τα χρέη των Κρατών που συνάφθηκαν ενάντια στα συμφέροντα των ντόπιων πληθυσμών είναι νομικά άκυρα.
Σύμφωνα με τον Alexander Sack, θεωρητικό αυτού του δόγματος, που κατόπιν πλούτισε, «Αν μια δεσποτική εξουσία συνάπτει ένα χρέος όχι σύμφωνα με τις ανάγκες και τα συμφέροντα του Κράτους, αλλά για να ενισχύσει το δεσποτικό καθεστώς της, για να καταστείλει τον πληθυσμό που την πολεμάει, αυτό το χρέος είναι απεχθές για τον πληθυσμό ολάκερου του Κράτους (…) Αυτό το χρέος δεν είναι υποχρεωτικό για το έθνος: είναι ένα χρέος του καθεστώτος, χρέος προσωπικό της εξουσίας που το συνήψε. Κατά συνέπεια, εκλείπει με τη πτώση αυτής της εξουσίας» (Sack, 1927).
Έτσι, τα χρέη που συνάφθηκαν ενάντια στα συμφέροντα του πληθυσμού της χρεωμένης περιοχής είναι «απεχθή» και, σε περίπτωση αλλαγής του καθεστώτος, οι νέες αρχές δεν δεσμεύονται να τα εξοφλήσουν.
Το δόγμα του απεχθούς χρέους έλκει τη καταγωγή του στο 19ο αιώνα (2). Μια από τις εφαρμογές του ανέρχεται στο έτος 1898, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέλαβαν τον έλεγχο της Κούβας μετά από το πόλεμο ενάντια στην Ισπανία (3) και η τελευταία τους ζήτησε να επωμισθούν το κουβανικό χρέος απέναντι στο ισπανικό στέμμα. Η Επιτροπή διαπραγμάτευσης των Ηνωμένων Πολιτειών αρνήθηκε αυτό το χρέος, χαρακτηρίζοντας το «βάρος που επιβλήθηκε στο κουβανικό λαό χωρίς τη συγκατάθεσή του».
Σύμφωνα με τα επιχειρήματά της, «το χρέος δημιουργήθηκε από τη κυβέρνηση της Ισπανίας για τα δικά της συμφέροντα και μέσω των δικών της πρακτόρων. Η Κούβα δεν είχε λόγο σε αυτό το ζήτημα». Η Επιτροπή πρόσθετε ότι «οι πιστωτές αποδέχθηκαν το ρίσκο των επενδύσεών τους». Η διαφορά έκλεισε με τη σύναψη μιας διεθνούς συνθήκης μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ισπανίας που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1898. Το χρέος ακυρώθηκε εξ ολοκλήρου.
Αργότερα, το 1923, ένα διεθνές διαιτητικό Δικαστήριο, προεδρευόμενο από το δικαστή Tuft, πρόεδρο του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, διακήρυξε ότι τα δάνεια που παραχώρησε μια βρετανική τράπεζα (με έδρα τον Καναδά) στον πρόεδρο Tinoco της Κόστα Ρίκα ήταν άκυρα επειδή δεν είχαν εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της χώρας αλλά μόνο το προσωπικό συμφέρον μιας μη δημοκρατικής κυβέρνησης. Ο δικαστής Tuft δήλωσε με αυτή την ευκαιρία ότι «η περίπτωση της Βασιλικής Τράπεζας δεν εξαρτάται απλώς από τη μορφή της συναλλαγής, αλλά από τη καλή πίστη της τράπεζας κατά τη παροχή του δανείου ως προς τη πραγματική χρήση του από τη κοσταρικανή κυβέρνηση υπό το καθεστώς Tinoco. Η Τράπεζα πρέπει να αποδείξει ότι τα χρήματα δανείστηκαν στη κυβέρνηση για νόμιμες χρήσεις. Δεν το έπραξε.» (Juge Tuft, αναφέρεται στο Adams, σελ. 168).
Τα νόμιμα καθεστώτα που διαδέχτηκαν τις δικτατορίες στη Λατινική Αμερική στη δεκαετία του 1980 (Αργεντινή, Ουρουγουάη, Βραζιλία, κλπ) θα μπορούσαν να είχαν στηριχτεί στο διεθνές δίκαιο για να πετύχουν την ακύρωση των απεχθών χρεών που είχαν συνάψει τα στρατιωτικά καθεστώτα. Δεν έκαναν τίποτα. Και για αυτό φρόντισε σχολαστικά κυβέρνηση των ΗΠΑ. Και είχε το λόγο της: οι δικτατορίες είχαν στηριχτεί ενεργά (όταν δεν είχαν δημιουργηθεί) από τις ΗΠΑ και οι κύριοι πιστωτές δεν ήταν άλλοι από τις τράπεζες των ΗΠΑ. Κάτω από άλλους ουρανούς, άλλες χώρες θα μπορούσαν προφανώς να απαιτήσουν την ακύρωση των απεχθών χρεών. Ιδού μερικά μόνο παραδείγματα που βγάζουν μάτια: οι Φιλιππίνες μετά την ανατροπή του δικτάτορα Φερδινάνδο Μάρκος το 1986, η Ρουάντα το 1994 μετά από τη γενοκτονία που διέπραξε το δικτατορικό καθεστώς (4), η Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία βγαίνοντας από το απαρτχάιντ, η Λαοκρατική Δημοκρατία του Κονγκό το 1997 μετά την ανατροπή του Μομπούτου, η Ινδονησία το 1998 μετά την αποχώρηση του Σουχάρτο, κλπ.
«Η ηθική ευθύνη των πιστωτών είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρη στη περίπτωση των δανείων του ψυχρού πολέμου. Όταν το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα δάνειζαν χρήματα στον Μομπούτου, το διαβόητο πρόεδρο του Ζαΐρ (σήμερα Λαοκρατική Δημοκρατία του Κονγκό), γνώριζαν (ή θα έπρεπε να γνωρίζουν) ότι αυτά τα ποσά, στο μεγαλύτερο μέρος τους, δεν θα χρησίμευαν για να βοηθήσουν τους φτωχούς αυτής της χώρας αλλά να πλουτίσουν τον Μομπούτου. Πλήρωναν αυτό τον διεφθαρμένο ηγέτη για να κρατάει τη χώρα του στέρεα προσδεμένη στη Δύση. Πολλοί εκτιμούν ότι είναι άδικο οι φορολογούμενοι χωρών που βρίσκονταν σε αυτή τη κατάσταση να αναγκάζονται να εξοφλούν χρέη που σύναψαν διεφθαρμένοι κυβερνήτες που δεν τους αντιπροσώπευαν». Joseph Stiglitz, La grande désillusion
Αντί να θεμελιώνουν την άρνηση αναγνώρισης αυτού του χρέους πάνω στο εθνικό και διεθνές δίκαιο, οι νέοι κυβερνήτες προτίμησαν να διαπραγματευτούν διακοσμητικές επιμηκύνσεις και αναδιαρθρώσεις με τους πιστωτές. Μπήκαν έτσι στον ατέλειωτο φαύλο κύκλο της εξωτερικής καταχρέωσης του οποίου τα σπασμένα πληρώνουν πάντα οι λαοί.
Το δόγμα του «απεχθούς χρέους» το επικαλέστηκαν τακτικά διάφορα κινήματα πολιτών που τάσσονταν υπέρ της ακύρωσης των χρεών αλλά τα μεταδικτατορικά καθεστώτα και, φυσικά, οι πιστωτές έκαναν τον ψόφιο κοριό. Τη σχετική συζήτηση άρχισε η κυβέρνηση των ΗΠΑ τον Απρίλιο 2003. Σε συνθήκες που θυμίζουν το προηγούμενο του πολέμου μεταξύ Ισπανίας και Ηνωμένων Πολιτειών το 1898, οι ΗΠΑ ζήτησαν από τη Ρωσία, τη Γαλλία και τη Γερμανία να ακυρώσουν τα απεχθή χρέη που όφειλε το Ιράκ. Επαναλαμβάνοντας αυτολεξεί τον ορισμό του απεχθούς χρέους που διατυπώθηκε πιο πάνω, βεβαίωσαν ότι τα χρέη που είχαν συναφθεί από το δικτάτορα Σαντάμ Χουσέϊν ήταν άκυρα. Το ζήτημα διευθετήθηκε στους κόλπους της Λέσχης του Παρισιού που ακύρωσε το 80% του χρέους, χωρίς να αναφερθεί τελικά στην έννοια του απεχθούς χρέους, για να αποφύγει να απαιτήσουν και άλλες χώρες την ακύρωση των χρεών τους επικαλούμενες τον ίδιο λόγο.
Για να προχωρήσουμε στη προοπτική της ταυτοποίησης του απεχθούς χρέους, η προσφυγή σε μια έρευνα πολιτών (audit) για τη νομιμότητα των χρεών την εξόφληση των οποίων απαιτούν οι πιστωτές, αποτελεί ένα βασικό εργαλείο. Μερικές χώρες διαθέτουν συνταγματικές διατάξεις που το προβλέπουν ξεκάθαρα (Βραζιλία – Σύνταγμα του 1988). Μεγάλες κινητοποιήσεις πολιτών απαίτησαν σε διάφορες χώρες να ξεκινήσει μια διαδικασία audit. Αυτό έγινε στη Βραζιλία το Σεπτέμβριο του 2000 όταν η Καμπάνια Jubilee South, η εθνική Σύνοδος Επισκόπων, το Κίνημα Ακτημόνων (MST), η Ενωτική Συνομοσπονδία Εργατών (CUT) οργάνωσαν ένα δημοψήφισμα για το χρέος. Έξι εκατομμύρια πολίτες έλαβαν μέρος σε αυτό, και το 95% από αυτούς υποστήριξαν το αίτημα να οργανωθεί ένα audit.
Η πραγματοποίηση audits με στόχο να εξακριβωθεί ο απεχθής χαρακτήρας ή όχι του συνόλου ή μέρους των χρεών μιας χώρας συνιστά ένα διακύβευμα ύψιστης σημασίας. Ο προσωρινός και καθόλου εξονυχιστικός πίνακας των απεχθών χρεών για ένα περιορισμένο κατάλογο χωρών αποδεικνύει ότι τα ποσά που αφορά το απεχθές χρέος είναι πολύ σημαντικά. Ο πίνακας είναι προσωρινός επειδή ο ρόλος του audit (με συμμετοχή πολιτών) είναι ακριβώς να καθορίσει με ακρίβεια την έκταση του απεχθούς χρέους που είναι άκυρο. Ταυτόχρονα, το audit συνιστά μια προτροπή για σκέψη, έρευνα και δράση των πολιτών.
Ένα χρέος σε μεγάλο βαθμό απεχθές (σε δις. $)
Χώρες
| Δικτατορικό καθεστώς | Περίοδος δικτατορίας | Απεχθές χρέος (δικτατορία) | Στοκ χρέους το 2007(δις.$) |
| Ινδονησία | Σουχάρτο | 1965-1998 | 151 | 141 |
| Ιράκ | Σαντάμ Χουσέϊν | 1979-1998 | 122 | 81 |
| Βραζιλία | Στρατ.χούντα | 1965-1985 | 104 | 237 |
| Αργεντινή | Στρατ.χούντα | 1976-1983 | 37 | 128 |
| Ν. Κορέα | Στρατιωτικό
καθεστώς
| 1961-1987 | 33 | 249 |
| Φιλιππίνες | Μάρκος | 1965-1986 | 28 | 66 |
| Τουρκία | Στρατιωτικό
καθεστώς
| 1980-1989 | 23 | 251 |
| Μαρόκο | Χασάν ΙΙ | 1961-1999 | 23 | 20 |
| Ν. Αφρική | Απαρτχάιντ | 1948-1991 | 22 | 43 |
| Ταϊλάνδη | Στρατιωτικοί | 1966-1988 | 22 | 63 |
| Χιλή | Πινοτσέτ | 1973-1990 | 15 | 59 |
| Τυνησία | Μπεν Αλί | 1987- | 13 | 20 |
| Ζαΐρ | Μομπούτου | 1965-1997 | 12 | 12 |
| Νιγηρία | Μπουχάρι/Αμπάσα | 1984-1998 | 12 | 9 |
| Πακιστάν | Στρατιωτικοί | 1978-1988 | 9 | 41 |
| Πακιστάν | Μουσάραφ | 1999-2008 | 16 |
|
| Περού | Φουχιμόρι | 1990-2000 | 9 | 32 |
| Σουδάν | Νιμέϊρι | 1969-1985 | 9 | 19 |
| Αιθιοπία | Μενγκίστου | 1977-1991 | 9 | 2,6 |
| Κένυα | Άραπ Μόϊ | 1978-2003 | 5,7 | 7,4 |
| Κονγκό | Σάσου | 1979- | 4,2 | 5,2 |
| Ιράν | Σάχης | 1941-1979 | 4,5 | 21 |
| Βολιβία | Στρατ. χούντα | 1964-1982 | 3,3 | 4,9 |
Μυανμάρ
(Βιρμανία)
| Στρ. καθεστώς | 1988- | 3 | 7,4 |
| Γουατεμάλα | Στρ. καθεστώς | 1954-1985 | 2,7 | 6,3 |
| Μαλί | Τραορέ | 1968-1991 | 2,6 | 2 |
| Παραγουάη | Στρέσνερ | 1954-1989 | 2,4 | 3,6 |
| Σομαλία | Σιάντ Μπάρ | 1969-1991 | 2,4 | 2,9 |
| Μαλάουϊ | Μπάντα | 1966-1994 | 2,0 | 0,9 |
| Τόγκο | Εϋγιαντέμα | 1967- | 2,0 | 2,0 |
| Καμπότζη | Ερυθροί Χμερ | 1976-1989 | 1,7 | 3,8 |
| Λιβερία | Ντόε | 1980-1990 | 1,1 | 2,5 |
| Ρουάντα | Αμπιαριμανά | 1973-1994 | 1,0 | 0,5 |
| Σαλβαδόρ | Στρ. χούντα | 1962-1980 | 0,9 | 8,8 |
| Νικαράγουα | Σομόσα | 1974-1979 | 0,9 | 3,4 |
| Αϊτή | Ντυβαλιέ | 1957-1986 | 0,7 | 1,6 |
| Ουγκάντα | Αμιν Νταντά | 1971-1979 | 0,4 | 1,6 |
Κεντρική Αφρική
| Μποκάσα | 1966-1979 | 0,2 | 1,0 |
(Το υπολογισμένο απεχθές χρέος είναι εκείνο που συνάφθηκε στη διάρκεια της δικτατορίας, χωρίς να υπολογίζεται το τμήμα που συνάφθηκε μετά τη δικτατορία για να αποπληρωθεί ένα μέρος του απεχθούς χρέους της δικτατορίας).
Αυτός ο πίνακας έγινε από τον Damien Millet και τον συγγραφέα στη βάση μιας προκαταρκτικής εργασίας του Joseph Hanlon (2002).
Τα ποσά που θεωρούνται απεχθές χρέος (τέταρτη στήλη) είναι στις περισσότερες περιπτώσεις κατώτερα από ό,τι στη πραγματικότητα επειδή δεν αναφέρονται στη δικτατορική περίοδο με τη στενή έννοια. Άρα δεν λαβαίνουν υπόψη τα χρέη, και αυτά άκυρα, που συνάφθηκαν για να εξοφληθούν τα απεχθή χρέη. Το ζητούμενο, μέσω του audit, είναι καθοριστεί το ακριβές ποσό των χρεών που εμπίπτουν στη κατηγορία των απεχθών χρεών. Ζητούμενο είναι επίσης να συμπληρωθεί ο κατάλογος των ενδιαφερόμενων χωρών.
Όσον αφορά το απεχθές χρέος, πρέπει να υπάρξει συμπλήρωση της θεωρίας που διατύπωσε ο Alexander Sack τον περασμένο αιώνα. Το Center for International Sustainable Law (CISDL) του πανεπιστημίου McGill (Καναδάς) πρότεινε ένα γενικό ορισμό που φαίνεται απολύτως κατάλληλος: «Τα απεχθή χρέη είναι εκείνα που συνάφθηκαν ενάντια στα συμφέροντα του πληθυσμού ενός Κράτους, χωρίς τη συναίνεσή του και με πλήρη γνώση του ζητήματος από τους πιστωτές» (Khalfan και άλλοι, «Advancing the Odious Debt Doctrine», 2002, αναφέρεται στο Global Economic Justice Report, Τορόντο, Ιούλιος 2003).
Ένας από τους τρεις παρακάτω όρους επιτρέπει να χαρακτηριστεί απεχθές ένα χρέος:
1) συνάφθηκε από ένα δεσποτικό, δικτατορικό καθεστώς, προκειμένου να σταθεροποιήσει την εξουσία του.
2) συνάφθηκε όχι προς το συμφέρον του λαού, αλλά ενάντια στο συμφέρον του/ή προς το προσωπικό συμφέρον των ηγετών και των προσώπων που είναι κοντά στην εξουσία.
3) οι πιστωτές ήταν σε θέση να γνωρίζουν τον απεχθή προορισμό των δανεισθέντων ποσών.
Είναι το περίφημο τρίπτυχο: απουσία συγκατάθεσης, απουσία οφέλους, γνώση των πιστωτών.
Δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε τη προοπτική να ανοίξουμε και πάλι το φάκελο του απεχθούς χρέους ακόμα και αν θεωρείται κλεισμένος από τους πιστωτές, όλων των ειδών. Τα χρεωμένα Κράτη εξακολουθούν να αποπληρώνουν αυτά τα χρέη. Εξάλλου, τα νέα χρέη που συνάφθηκαν στη δεκαετία του 1990 και στη αρχή της δεκαετίας του 2000 από νόμιμα καθεστώτα, για να αποπληρώσουν απεχθή χρέη που είχαν συναφθεί από προηγούμενα δεσποτικά καθεστώτα, θα έπρεπε να εμπίπτουν και αυτά στη κατηγορία των απεχθών χρεών. Αυτό ισχυρίζονται διάφοροι εμπειρογνώμονες όπως το προαναφερθέν CISDL, στο οποίο πρέπει να προσθέσουμε τον Joseph Hanlon (Μεγάλη Βρετανία), Hugo Ruiz (Παραγουάη), Alejandro Olmos (Αργεντινή) και Patricio Pazmino (Ισημερινός) (5),
Ο ορισμός που πρότεινε το CISDL συνεπάγεται ότι οι ιδιώτες πιστωτές που δάνεισαν (ή δανείζουν) χρήματα σε καθεστώτα (νόμιμα ή όχι) ή σε επιχειρήσεις που διαθέτουν κρατική εγγύηση για σχέδια που δεν έγιναν αντικείμενο δημοκρατικής διαβούλευσης και που είναι ζημιογόνα για τη κοινωνία, αναλαμβάνουν το ρίσκο να δουν αυτά τα δάνεια να ακυρώνονται (ακόμα περισσότερο αν προστίθεται σε αυτό η ενεργός ή παθητική συνενοχή σε υπεξαίρεση κεφαλαίων). Πολυάριθμα παλιά ή πρόσφατα σχέδια εμπίπτουν σε αυτή τη κατηγορία (ας θυμηθούμε το μεγα-φράγμα των Τριών Φαραγγιών στη Κίνα). Η διεύρυνση της έννοιας του απεχθούς χρέους πρέπει να αναγκάσει τους πιστωτές να αναλάβουν ξεκάθαρα τις ευθύνες τους και να υποταγούν στους δημοκρατικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς κανόνες αν δεν θέλουν να καταλήξουν σε μια κατάσταση όπου θα χρειαστεί να εγκαταλείψουν κάθε ιδέα να ανακτήσουν τα δανεισθέντα κεφάλαια.
Ζητούμενο είναι επίσης να διευρυνθεί το πεδίο εφαρμογής της θεωρίας του απεχθούς χρέους στα χρέη που συνάφθηκαν προς τους θεσμούς του Bretton Woods (το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και τις περιφερειακές αναπτυξιακές τράπεζες).
Γιατί; Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα (πολυμερείς πιστωτές) κατέχουν περίπου 450 δισεκατομμύρια δολάρια υποχρεώσεων χρεωμένων χωρών (6) και ένα μεγάλο τμήμα αυτών των χρεών εμπίπτει στη κατηγορία των απεχθών χρεών.
Ιδού πολλά παραδείγματα στα οποία η θεωρία του απεχθούς χρέους θα έπρεπε να εφαρμοστεί στο πλαίσιο του ορισμού που έδωσε το CISDL:
1) Τα πολυμερή χρέη που συνάφθηκαν από δεσποτικά καθεστώτα (όλες οι δικτατορίες που προαναφέρθηκαν υποστηρίχτηκαν από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα) πρέπει να θεωρούνται απεχθή. Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα δεν έχουν το δικαίωμα να απαιτήσουν την πληρωμή από τα δημοκρατικά καθεστώτα που διαδέχτηκαν τα δικτατορικά καθεστώτα (*).
2) Τα πολυμερή χρέη που συνάφθηκαν από νόμιμα και έννομα καθεστώτα για να αποπληρώσουν χρέη συναφθέντα από δεσποτικά καθεστώτα είναι και αυτά απεχθή. Δεν πρέπει να εξοφληθούν. Αυτή η περίπτωση εφαρμόζεται σε καμιά τριανταριά χώρες που αναφέρονται στον (μη εξονυχιστικό) πίνακα πιο πάνω (*).
3) Τα πολυμερή χρέη που συνάφθηκαν από νόμιμα και έννομα καθεστώτα στο πλαίσιο πολιτικών διαρθρωτικής προσαρμογής επιζήμιων για τους πληθυσμούς είναι επίσης απεχθή (η απόδειξη του επιζήμιου χαρακτήρα τους έγινε από πολλούς συγγραφείς και διεθνείς οργανισμούς, ειδικά από όργανα του ΟΗΕ, βλέπε παρακάτω). Το γεγονός ότι για σχεδόν τριάντα χρόνια, η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ όρισαν και επέβαλαν, παρά τις αντιδράσεις, όρους που αποδείχτηκαν καταστροφικοί στο επίπεδο της εξασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ανθρώπινων όντων συνιστά δόλο (7) προς τους δανειολήπτες και τους πληθυσμούς τους. Η εν λόγω δανειακή σύμβαση είναι άκυρη. Οι επιστολές προθέσεων που οι αρχές των χρεωμένων χωρών υποχρεώνονται να στείλουν στο ΔΝΤ και στη Παγκόσμια Τράπεζα (καθ’υπαγόρευσή τους) συνιστούν μιαν απάτη κατασκευασμένη από αυτούς τους θεσμούς προκειμένου να γλυτώσουν από ενδεχόμενες ποινικές διώξεις. Αυτή η διαδικασία δεν είναι παρά μια απάτη (8): όπως ένα άτομο ΔΕΝ μπορεί να δεχτεί να γίνει δούλος (η σύμβαση βάσει της οποίας θα είχε τάχα παραιτηθεί από την ελευθερία του δεν έχει καμιά απολύτως νομική αξία), έτσι και μια κυβέρνηση δεν μπορεί να παραιτηθεί από την άσκηση της κυριαρχίας της χώρας της. Στο μέτρο που εκμηδενίζει την άσκηση της κυριαρχίας ενός Κράτους, αυτή η επιστολή είναι άκυρη. Οι θεσμοί του Bretton Woods δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν την επιστολή προθέσεων για να αποσείσουν κάθε ευθύνη. Παραμένουν πλήρως υπεύθυνοι για τα δεινά που προκάλεσαν στους πληθυσμούς μέσω της εφαρμογής των όρων που επιβάλλουν (τη διαρθρωτική προσαρμογή, βαφτισμένη σήμερα Στρατηγικό Πλαίσιο Πάλης ενάντια στη Φτώχεια –ΣΠΠΦ- για τις ΦΠΧΧ (Φτωχές Πολύ Χρεωμένες Χώρες) ή Διευκόλυνση για τη Μείωση της Φτώχειας και την Ανάπτυξη –ΔΜΦΑ- για τις άλλες).
4) Θα έπρεπε επίσης να ληφθεί υπόψη ο αντιδημοκρατικός χαρακτήρας των ίδιων των θεσμών του Bretton Woods (απαιτούμενη πλειοψηφία του 85%, δικαίωμα βέτο παραχωρημένο στις Ηνωμένες Πολιτείες που κατέχουν περίπου το 17% των ψήφων, προφανής ανισορροπία στη κατανομή των ψήφων).
5) Ταυτόχρονα με τις δράσεις που διεξάγονται υπέρ της ακύρωσης των πολυμερών χρεών, πρέπει να γίνει μάχη για να κερδηθούν επανορθώσεις από μέρους των θεσμών του Bretton Woods προς τους πληθυσμούς θύματα των ανθρώπινων και περιβαλλοντικών ζημιών που έχουν προκαλέσει οι πολιτικές τους (*).
6) Τέλος, πρέπει να διωχτούν στα ποινικά και στα πολιτικά δικαστήρια οι υπεύθυνοι αυτών των θεσμών για τις παραβιάσεις των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων που διέπραξαν (και διαπράττουν ακόμα) επιβάλλοντας τη διαρθρωτική προσαρμογή και/ή δίνοντας την υποστήριξή τους σε δεσποτικά καθεστώτα (*).
Όλα τα σημεία με αστερίσκο (*) εφαρμόζονται επίσης στα διμερή χρέη και στους διμερείς πιστωτές.
2. Η «ανωτέρα βία» και η «θεμελιώδης αλλαγή συνθηκών»
Μπορούμε επίσης να υποστηρίξουμε νομικά την ακύρωση του χρέους και τη κατάργηση της αποπληρωμής του επικαλούμενοι το επιχείρημα της ανωτέρας βίας (9) και εκείνο της θεμελιώδους αλλαγής των συνθηκών. Στο επίπεδο του Διεθνούς δικαίου, η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου του ΟΗΕ (CDI) ορίζει ως εξής την «ανωτέρα βία»: «Η αδυναμία νόμιμης δράσης (…) είναι η κατάσταση στην οποία ένα γεγονός απρόβλεπτο και εξωτερικό προς τη βούληση εκείνου που το επικαλείται τον θέτει σε κατάσταση απόλυτης ανικανότητας να σεβαστεί τη διεθνή του υποχρέωση στο όνομα της αρχής σύμφωνα με την οποία από κανένα δεν περιμένεις να πράξει το αδύνατο» (10).
Η νομολογία στο πεδίο του διεθνούς δικαίου αναγνωρίζει ότι μια αλλαγή των συνθηκών εφαρμογής μιας σύμβασης μπορεί να την ακυρώσει (11). Αυτό σημαίνει στην ουσία ότι οι συμβάσεις που επιβάλλουν τη πραγματοποίηση μιας σειράς δεσμεύσεων στο μέλλον υποτάσσονται στον όρο ότι δεν αλλάζουν οι περιστάσεις (στο κοινό δίκαιο, υπάρχουν διάφορες θεωρίες συνδεόμενες με αυτή την αρχή, συμπεριλαμβάνοντας «ανωτέρα βία», «στέρηση», «αδυναμία» και «ανεφικτότητα»).
Η ανωτέρα βία και η θεμελιώδης αλλαγή συνθηκών είναι ευνόητο ότι εφαρμόζονται στη κρίση του χρέους της δεκαετίας του 1980. Πράγματι, δυο ήταν οι εξωγενείς παράγοντες που προκάλεσαν βασικά τη κρίση του χρέους από το 1982: η δραματική άνοδος των επιτοκίων που επέβαλε σε διεθνές επίπεδο η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών από το 1979 και η πτώση της τιμής των εξαγωγών των χωρών της Περιφέρειας από το 1980. Αυτοί οι δυο παράγοντες προκλήθηκαν από τις πιστώτριες χώρες. Είναι περιπτώσεις «ανωτέρας βίας» που μεταβάλουν ουσιαστικά τη κατάσταση και που εμποδίζουν τους δανειολήπτες να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους (12).
3. Η κατάσταση ανάγκης
Για να θεμελιωθεί στο δίκαιο η άρνηση πληρωμής, πέρα από τα επιχειρήματα που προαναφέρθηκαν, μπορούμε επίσης να προβάλλουμε το επιχείρημα της κατάστασης ανάγκης. Μπορούμε να επικαλεστούμε την κατάσταση ανάγκης όταν η συνέχιση της αποπληρωμής συνεπάγεται για το πληθυσμό θυσίες που πάνε πέρα από ό,τι είναι λογικό επηρεάζοντας άμεσα τις θεμελιώδεις υποχρεώσεις του Κράτους προς τους πολίτες. Σχετικά με αυτό, η Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου του ΟΗΕ (ΕΔΔ) δηλώνει:
«Δεν μπορούμε να περιμένουμε από ένα Κράτος να κλείσει τα σχολεία του, τα πανεπιστήμιά του και τα δικαστήριά του, να καταργήσει τις δημόσιες υπηρεσίες ώστε να παραδώσει τη κοινότητά του στο χάος και στην αναρχία προκειμένου να έχει απλώς χρήματα για να εξοφλήσει τους ξένους ή τους ντόπιους πιστωτές του. Υπάρχουν όρια σε αυτό που μπορούμε λογικά να αναμένουμε από ένα Κράτος, ακριβώς όπως και από ένα άτομο» (ΕΔΔ, 1980, σελ.164-167, το αναφέρει ο Hugo Ruiz Diaz, όπως παραπάνω).
Συμπέρασμα:
Δεν πρέπει να περιμένουμε ότι διεθνείς θεσμοί ή άλλες κατηγορίες πιστωτών θα πάρουν την απόφαση να ακυρώσουν το δημόσιο χρέος. Είναι ένα αποφασισμένο Κράτος ή ένας συνασπισμός Κρατών που μπορούν να αποφασίσουν ένα τέτοιο μέτρο. Οι νομικοί που συναντήθηκαν στο Κίτο τον Ιούλιο 2008 έχουν απόλυτο δίκιο όταν βεβαιώνουν: «Στηρίζουμε τις κυρίαρχες ενέργειες Κρατών που, βασισμένες στο δίκαιο, κηρύσσουν την ακυρότητα των άνομων και παράνομων εργαλείων του δημόσιου χρέους, και μαζί με αυτή την αναστολή των πληρωμών». (13)
Σημειώσεις:
(1) Για περισσότερες λεπτομέρειες για τις έννοιες των απεχθών και άνομων χρεών, βλέπε «Dette illégitime: l’actualité de la dette odieuse. Position du CADTM» (Άνομο Χρέος: η επικαιρότητα του απεχθούς χρέους),
(2) Για μια συνθετική παρουσίαση, βλέπε Hugo Ruiz Diaz, «La dette odieuse ou la nullité de la dette» (Το απεχθές χρέος ή η ακύρωση του χρέους), συμβολή στο δεύτερο σεμινάριο για το Διεθνές Δίκαιο και το Χρέος που οργάνωσε η CADTM στο Άμστερνταμ το Δεκέμβριο του 2002, www.cadtm.org/La-dette-odieu... (3) Κούβα 1895-1898: Το 1895, ο ποιητής και ιακωβίνος με ιδέες κοντά στο σοσιαλισμό, Χοσέ Μαρτί (Jose Marti) ξεκινάει ένα πόλεμο για την ανεξαρτησία. Ολάκερη η χώρα είναι σε πόλεμο. Ο Χοσέ Μαρτί οργανώνει τον Απελευθερωτικό Στρατό (πάνω από 50.000 μαχητές) και εγκαθιδρύει την Ένοπλη Δημοκρατία. Πάνω από 150.000 άνθρωποι έρχονται να ζήσουν στις εξεγερμένες περιοχές. Η Ισπανία κάνει ολοκληρωτικό πόλεμο το 1896-97, με στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου πεθαίνουν κάπου 400.000 άνθρωποι. Όμως, η Ισπανία αποτυγχάνει παρά τη χρησιμοποίηση 250.000 στρατιωτών και αναγκάζεται να παραχωρήσει την αυτονομία τον Ιανουάριο του 1898. Οι επαναστάτες δεν δέχονται και συνεχίζουν το πόλεμο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες κηρύσσουν το πόλεμο στην Ισπανία. Με τα από μια σύντομη εκστρατεία στη διάρκεια της οποίας υποστηρίχτηκε από τους Κουβανούς επαναστάτες, ο στρατός των ΗΠΑ νικάει και καταλαμβάνει το νησί. Χωρίς να αναγνωρίσουν την κουβανική δημοκρατία, οι Ηνωμένες Πολιτείες υπογράφουν συνθήκη με την Ισπανία με την οποία αυτή παραιτείται από τη Κούβα (Συνθήκη του Παρισιού, 10 Δεκεμβρίου 1898). 1898-1902: η βορειοαμερικανική κατοχή διαρκεί σχεδόν τέσσερα χρόνια και αναγκάζει τα μέλη της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης του 1901 να υιοθετήσουν την τροπολογία Platt (1902). Η Κούβα πρέπει να παραχωρήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα δικαίωμα επέμβασης στο νησί για «να υπερασπίσει τη κουβανική ανεξαρτησία» και να διατηρήσει μια κυβέρνηση ικανή «να προασπίσει τη ζωή, τη περιουσία και τις ατομικές ελευθερίες». Επιπλέον, η Ουάσιγκτον αποκτά τη βάση του Γκουαντάναμο για απεριόριστο χρόνο. Στις 20 Μαΐου 1902, ιδρύεται η Κουβανική Δημοκρατία. Από τη γέννησή της μέχρι την επαναστατική νίκη της 1ης Ιανουαρίου 1959, υποτάσσεται στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ (πηγή: Yannick Bovy και Eric Toussaint, 2001, Cuba: Le pas suspendu de la révolution, Cuesmes, 2001, p.36-37).
(4) Στη περίπτωση της Ρουάντα, η Επιτροπή διεθνούς ανάπτυξης του βρετανικού Κοινοβουλίου επικαλέστηκε ευθέως την έννοια του απεχθούς χρέους για να υποστηρίξει την ακύρωσή του: «Ένα μεγάλο μέρος του εξωτερικού χρέους της Ρουάντα συνάφθηκε από ένα γενοκτονικό καθεστώς…Ορισμένοι προβάλουν το επιχείρημα ότι αυτά τα δάνεια χρησιμοποιήθηκαν για να αγοραστούν όπλα και ότι η παρούσα κυβέρνηση, και σε τελευταία ανάλυση ο πληθυσμός της Ρουάντα, δεν θα έπρεπε να πληρώσουν αυτά τα «απεχθή» δάνεια. Συστήνουμε στη κυβέρνηση να σπρώξει όλους τους διμερείς πιστωτές, και ειδικά τη Γαλλία, να ακυρώσουν το χρέος που συνάφθηκε από το προηγούμενο καθεστώς» (στο Report of the British International Development Committee, Μάιος 1998, αναφέρεται από τον Chris Jochnich, 2000).
(5) Βλέπε τη συμβολή του τελευταίου στο Δεύτερο Σεμινάριο για το Δίκαιο και το Χρέος που οργάνωσε το CADTM το Δεκέμβριο 2002 στο Άμστερνταμ
(6) Γενικά, όσο πιο φτωχή είναι μια χώρα του Νότου, τόσο μεγαλύτερο είναι το μέρος του χρέους της που χρωστάει στη Παγκόσμια Τράπεζα και στο ΔΝΤ. Στη περίπτωση πολλών χωρών της Αφρικής χωρίς στρατηγικούς φυσικούς πόρους, πάνω από το 70% των χρεών το χρωστάνε στους θεσμούς του Bretton Woods.
(7) Δόλος: εξαπάτηση που διαπράττεται προκειμένου ένα άτομο να πειστεί να αποφασίσει να συναινέσει σε μια δικαστική πράξη ή να οδηγηθεί σε συμφωνία με όρους που του είναι δυσμενείς (ορισμός που δίνει το Larousse 2003)
(8) Στο «Globalization and its discontents»( στη γαλλική έκδοση «La Grande désillusion»), ο Joseph Stiglitz περιγράφει μια κατάσταση από την εποχή που ήταν αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας: «Μια εικόνα μπορεί να αξίζει χίλιες λέξεις, και μια φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1998 και έκανε το γύρο του κόσμου χαράχτηκε στο μυαλό εκατομμυρίων ανθρώπων, ειδικότερα στις πρώην αποικίες. Βλέπουμε εκεί το γενικό διευθυντή του ΔΝΤ (…) Michel Camdessus, ένα πρώην γραφειοκράτη του γαλλικού υπουργείου Οικονομικών, κοντούλη και καλοντυμένο, (…), όρθιο, με το βλέμμα αυστηρό και τα χέρια σταυρωμένα, να δεσπόζει πάνω από τον καθισμένο και ταπεινωμένο Ινδονήσιο πρόεδρο (επρόκειτο για το δικτάτορα Σουχάρτο, που εκδιώχθηκε από την εξουσία λίγους μήνες αργότερα από μια λαϊκή εξέγερση). Αδύναμος, ο τελευταίος εξαναγκάζεται να παραδώσει την οικονομική κυριαρχία της χώρας του στο ΔΝΤ με αντάλλαγμα τη βοήθεια που χρειάζεται. Παραδόξως, ένα σημαντικό μέρος αυτών των χρημάτων δεν χρησίμεψε, σε τελευταία ανάλυση, για να βοηθήσει την Ινδονησία αλλά για να βγάλει από τη δύσκολη θέση τις «αποικιακές δυνάμεις» -τους πιστωτές του ιδιωτικού τομέα… Επισήμως, η «τελετή» ήταν η υπογραφή ενός συμφωνητικού εγγράφου –οι όροι του υπαγορεύονται από το ΔΝΤ αλλά καμώνονται σαν η «επιστολή προθέσεων» να προερχόταν από την ενδιαφερόμενη κυβέρνηση!», στο Stiglitz, 2002, σελ.71)
(9) Για μιαν ανάλυση του επιχειρήματος της ανωτέρας βίας στο ζήτημα της ακύρωσης χρέους, βλέπε τη μελέτη του Hugo Ruiz Diaz: «La dette extérieure: mécanismes juridiques de non paiement, moratoire ou suspension de paiement» (Το εξωτερικό χρέος: νομικοί μηχανισμοί μη πληρωμής, μορατόριουμ ή αναστολή πληρωμής), συμβολή στο Πρώτο διεθνές σεμινάριο της CADTM για το Διεθνές Δίκαιο και το Χρέος, Βρυξέλλες, Δεκέμβριος 2001.
(10) CDI, Projet d’article 31, A/CN, 4/315, ACDI 1978, II, vol. 1, p.58 CDI
(11) Στη πρωτότυπη διατύπωσή της: Contractus qui habent tractum successivum et dependetiam de futurum, rebus sic stantibus intelligentur.
(12) Charles Fenwick, International Law (3η έκδοση 1948): με παρόμοιο τρόπο, ένα από τα τελικά κείμενα για το κοινό δίκαιο εξηγεί ότι «ένας σιωπηρός όρος, συνδεόμενος με όλες τις συμβάσεις, είναι ότι αυτές παύουν να είναι υποχρεωτικές από τη στιγμή που συμβαίνουν ουσιαστικές αλλαγές των γεγονότων και των όρων πάνω στα οποία είχε βασιστεί», στο Black’s Law Dictionary 1267 (6η έκδοση 1990). Βλέπε επίσης, στη διεθνή νομολογία, τη διαιτητική απόφαση που εκδόθηκε στις 11 Νοεμβρίου 1912 στην υπόθεση κρατικού ομολόγου Τουρκίας/Ρωσίας στην οποία λέγεται: «η εξαίρεση της ανωτέρας βίας …είναι αντικρούσιμη στο διεθνές δίκαιο» (Sentence arbitrale, Recueil des Arbitrages internationaux, T.II, 1928, p.545 et ss.). Εξάλλου, ο αστικός κώδικας της Αργεντινής ορίζει ρητώς ότι η υποχρέωση ενός οφειλέτη εκλείπει «όταν η παροχή που διαμορφώνει το υλικό αυτής γίνεται φυσικά και νομικά αδύνατη, χωρίς λάθος του οφειλέτη» (Άρθρα 724 και 888).
(13) Για μια λεπτομερή επιχειρηματολογία από την άποψη του διεθνούς δικαίου υπέρ της μονομερούς κυρίαρχης πράξης, βλέπε Hugo Ruiz Diaz Balbuena, «La décision souveraine de déclarer la nullité de la dette ou la décision de non paiement de la dette: un droit de
Αναρτήσεις
