ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΝ - Η χρεοκοπία του εκλογικού συστήματος

PUBLIC ISSUE
Η χρεοκοπία του εκλογικού συστήματος

Ανάλυση
του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΥΚΟΥΡΑΚΗ*

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΚΟΥΡΑΚΗΣ είναι εκλογικός αναλυτής της Public Issue

Το ισχύον εκλογικό σύστημα καθιερώθηκε στη βάση του παγιωμένου συσχετισμού δυνάμεων της τελευταίας 30ετίας με σκοπό να εξυπηρετήσει σε ικανοποιητικό βαθμό δύο στόχους:

• την επίτευξη αυτοδύναμης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας από το πρώτο κόμμα, μέσω της πριμοδότησής του με 40 έδρες, πρακτικά με ποσοστά περί το 40-41%.
• την εξασφάλιση αναλογικής εκπροσώπησης όλων των κομμάτων που αντιπροσωπεύονται στη Βουλή, στα οποία αποδίδονται περίπου τα 9/10 των εδρών που θα λάμβαναν με απλή αναλογική.

Στην αρχική του μορφή, εφαρμόστηκε στις εκλογικές αναμετρήσεις του 2007 και του 2009. Το 2008 τροποποιήθηκε μερικώς, με σημαντικότερη μεταβολή την αύξηση του αριθμού των εδρών της πριμοδότησης σε 50 ώστε να διευκολύνεται περισσότερο η επίτευξη αυτοδυναμίας καθώς το αντίστοιχο όριο περιοριζόταν στο 38-39%. Στις εκλογές της 6ης Μαΐου εφαρμόστηκε για πρώτη φορά αυτή η τροποποιημένη εκδοχή.

Η ενίσχυση του πρώτου κόμματος, στο πλαίσιο ενός πολιτικού συστήματος που ευνοεί τις μονοκομματικές κυβερνήσεις, έχει μια λογική όταν η επιρροή του κυμαίνεται στα επίπεδα της περιόδου 1974-2009, δηλαδή μονίμως άνω του 41,5%. Στις πρόσφατες εκλογές, όμως, η Ν.Δ. συγκέντρωσε μόλις το 18,9% των ψήφων. Το όριο της αυτοδυναμίας, λόγω του ιδιαίτερα υψηλού αθροιστικού ποσοστού των κομμάτων εκτός Βουλής (19%), διαμορφώθηκε αυτή τη φορά σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα (32,7%). Ωστόσο, ακόμη και το αθροιστικό ποσοστό Ν.Δ.-ΠΑΣΟΚ (32%) ήταν κατώτερο του συγκεκριμένου ορίου.

Το 2007 και το 2009 εξασφαλίστηκε ικανοποιητική αναλογία ψήφων-εδρών στην επικράτεια για το σύνολο των κομμάτων που εκπροσωπήθηκαν στη Βουλή. Όμως, ήταν αναπόφευκτο να προκύψουν στρεβλώσεις στην κατανομή των εδρών σε επίπεδο ελάσσονος εκλογικής περιφέρειας. Και αυτό με δεδομένη την προσαύξηση εδρών για το πρώτο κόμμα, σε συνδυασμό με την κατάτμηση της επικράτειας σε εκλογικές περιφέρειες ανόμοιου μεγέθους (από μονοεδρικές έως τη Β΄ Αθηνών όπου εκλέγονται 42 βουλευτές) και την ανάγκη συντονισμού δύο αλλεπάλληλων, αλλά χωριστών διαδικασιών: πόσες έδρες και ποιες (σε ποιες περιφέρειες) λαμβάνουν οι εκλογικοί σχηματισμοί.

Έτσι, καταγράφηκαν ορισμένες αξιοσημείωτες δυσαναλογίες ψήφων-εδρών σε επιμέρους περιφέρειες, ιδίως σε 4εδρικές και 5εδρικές, με σημαντικότερη εκείνη των Χανίων στις εκλογές του 2007: το πρώτο κόμμα πανελλαδικά, ήταν δεύτερο τοπικά με 38,5% των ψήφων και έλαβε το 75% των εδρών, ενώ το πρώτο τοπικά, με 44,7%, αλλά δεύτερο πανελλαδικά, περιορίστηκε στο 25% των εδρών.

Η εφαρμογή του ίδιου συστήματος σε ένα κατακερματισμένο πολιτικό σκηνικό έχει ως αποτέλεσμα τη γενίκευση των στρεβλώσεων στις επιμέρους περιφέρειες. Με τα νέα δεδομένα, το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί πλέον εξαίρεση αλλά τείνει να καταστεί κανόνας για τις περιφέρειες από 4εδρικές και άνω.

Ενδεικτικά, στις πρόσφατες εκλογές παρατηρήθηκαν φαινόμενα δυσαναλογίας ψήφων-εδρών στις μεγαλύτερες περιφέρειες της χώρας:

• ο ΣΥΡΙΖΑ με 19,1% στην Α΄ Αθηνών και 21,8% στη Β΄ Αθηνών εκλέγει 3 και 9 βουλευτές, αντίστοιχα, όταν η ΝΔ με 15,8% και 12,4%, ως πρώτο κόμμα πανελλαδικά, λαμβάνει 8 και 14 έδρες.
• Παρόμοια εικόνα καταγράφηκε και στην Α΄ Θεσσαλονίκης: με 17,5% ο ΣΥΡΙΖΑ λαμβάνει 3 έδρες και με 14,8% η Ν.Δ. τις διπλάσιες.
• Στην περιφέρεια Αττικής, με 19,4% ο ΣΥΡΙΖΑ έλαβε 2 έδρες και με 13,7% η Ν.Δ. 4 έδρες. Σε απόσταση αναπνοής (13,5%) οι Ανεξάρτητοι Έλληνες περιορίστηκαν σε 2 έδρες.

Επιπλέον, χωρίς κοινοβουλευτική εκπροσώπηση έμειναν:

• η Ν.Δ. στην 4εδρική Ημαθία, όπου ήταν πρώτη σε ψήφους με 21,4% και στην 6εδρική Εύβοια (2η με 14,5%).
• ο ΣΥΡΙΖΑ σε 3 5εδρικές περιφέρειες, στη Μαγνησία και την Κοζάνη, όπου ήταν 2ος σε ψήφους (με 18% και 15%, αντίστοιχα) και στα Τρίκαλα (3ος με 12%).
• το ΠΑΣΟΚ στις 4εδρικές Καβάλας (16,5%), Πιερίας (16%), Κορινθίας (15,4%) και Χανίων (13,9%) και στην 5εδρική Καρδίτσας (15,2%), παρότι βρέθηκε στη 2η θέση τοπικά.

Οι μικρότερες περιφέρειες (συνολικά 56 έδρες) είναι θωρακισμένες απέναντι σε τέτοια φαινόμενα. Οι μονοεδρικές κερδίζονται από το πρώτο κόμμα τοπικά, ενώ για τις 2εδρικές και 3εδρικές προβλέπεται ιδιαίτερη εσωτερική διαδικασία κατανομής στο πλαίσιο κάθε περιφέρειας. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι σε κάθε περιφέρεια λαμβάνουν από μία έδρα τα δύο ή τρία κόμματα που προηγούνται τοπικά. Επίσης, οι 12 έδρες επικρατείας κατανέμονται αναλογικά.

Η ριζική ανατροπή του συσχετισμού δυνάμεων της τελευταίας 30ετίας, που αποτυπώθηκε στα αποτελέσματα των εκλογών της 6ης Μαΐου, επέφερε τη χρεοκοπία του ισχύοντος εκλογικού συστήματος. Στην επικράτεια προσφέρει μία πριμοδότηση στο πρώτο κόμμα, που πλέον μοιάζει εξωφρενική. Στις επιμέρους εκλογικές περιφέρειες (από 4εδρικές και άνω) προκαλεί ακραίες στρεβλώσεις, οδηγώντας σε εξαιρετικά άδικες κατανομές εδρών. Έτσι, η ψήφος της τοπικής κοινωνίας, κατά κανόνα, δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τον προσδιορισμό του αριθμού των βουλευτών ενός κόμματος.

Πώς 9 ψήφοι στο Λασίθι επηρέασαν την κατανομή των εδρών στην Ημαθία

Ένας μικρός αριθμός ψήφων σε μία περιφέρεια μπορεί να έχει σημαντική επίδραση στην κατανομή των εδρών σε άλλες περιφέρειες. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα 9 ψήφων στο Λασίθι και 148 ψήφων στη Μαγνησία, που επηρέασαν την κατανομή των εδρών στην Ημαθία.    

Σε πρώτη φάση, ο ΣΥΡΙΖΑ, από τις 52 έδρες που του αναλογούσαν συνολικά με βάση τον εθνικό μέσο όρο του, έλαβε 39  (2 επικρατείας, μία σε μονοεδρική, 12 σε 2εδρικές-3εδρικές και 24 στις περιφέρειες από 4εδρικές και άνω, όπου κάλυψε το εκλογικό μέτρο). Στη συνέχεια αναζήτησε τις 13 υπολειπόμενες έδρες στις περιφέρειες από 4εδρικές και άνω όπου διέθετε τα μεγαλύτερα αχρησιμοποίητα υπόλοιπα ψήφων. Ως 2ο κόμμα στην επικράτεια, έλαβε τελευταίος έδρες από αυτή τη διαδικασία (είχαν προηγηθεί, κατά σειρά, Δημοκρατική Αριστερά, Χρυσή Αυγή, ΚΚΕ, Ανεξάρτητοι Έλληνες και ΠΑΣΟΚ). Όμως, σε δύο 5εδρικές περιφέρειες, στη Μαγνησία, όπου ο ΣΥΡΙΖΑ είχε το μεγαλύτερο υπόλοιπο ψήφων και στην Κοζάνη, όπου διέθετε το 8ο, είχε ήδη παραχωρηθεί το σύνολο των εδρών. Συγκεκριμένα, από μία έδρα είχε δοθεί στη Ν.Δ., επειδή κάλυψε το εκλογικό μέτρο και οι υπόλοιπες σε κόμματα με μικρότερα ποσοστά στην επικράτεια, που πήραν έδρες πριν από αυτόν στη διαδικασία των υπολοίπων. Έτσι, αντί για τις συγκεκριμένες περιφέρειες, ο ΣΥΡΙΖΑ ανέδειξε τελικώς από έναν βουλευτή στην 5εδρική Καρδίτσα και την 4εδρική Ημαθία.

Στη Μαγνησία, η Ν.Δ. κατοχύρωσε από την αρχή μία έδρα επειδή υπερέβη οριακά, κατά μόλις 0,1% (148 ψήφοι), το εκλογικό μέτρο. Αν αυτό δεν είχε συμβεί, η έδρα θα κατέληγε στον ΣΥΡΙΖΑ και η Ν.Δ. θα ήταν αυτή που θα έμενε χωρίς εκπροσώπηση, ενώ το αντίστροφο θα συνέβαινε στην Ημαθία. Δηλαδή η Ν.Δ. ήταν… καταδικασμένη να μην εκλέξει βουλευτή είτε στη μία είτε στην άλλη περιφέρεια παρότι και στις δύο ήταν πρώτη σε ψήφους.

Στη 2εδρική περιφέρεια Λασιθίου οι έδρες μοιράστηκαν μεταξύ ΠΑΣΟΚ (23,1%) και Ν.Δ. (14,1%). Ωστόσο, η διαφορά της δεύτερης από τον ΣΥΡΙΖΑ ήταν μόλις 9 ψήφοι. Εάν ο ΣΥΡΙΖΑ είχε βρεθεί στη δεύτερη θέση, τότε θα έπαιρνε έδρα στο Λασίθι (τη δεύτερη σε 2εδρική περιφέρεια μετά το Ρέθυμνο), οπότε θα περιοριζόταν στην εκλογή 12 βουλευτών στις περιφέρειες από 4εδρικές και άνω, όπου παρουσίασε τα μεγαλύτερα υπόλοιπα ψήφων. Έτσι, θα λάμβανε την 52η έδρα του στην Καρδίτσα, ενώ στην Ημαθία θα έμενε αδιάθετη μία έδρα, η οποία θα προσκυρωνόταν στη Ν.Δ.