ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ...

 ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ...
 Δευτέρα, 9 Μαΐου 2011 --- http://press-gr.blogspot.com/2011/05/blog-post_4566.html
 Γράφει ο Χρήστος Λαδάς,
δικηγόρος

ladaslaw@gmail.com

Η «αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας» (αν πίσω από αυτή την έννοια δεν προαλείφεται η πώληση της έναντι πινακίου φακής σε πολυεθνικά consortia) αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα με ποικίλες ιδεολογικό πολιτικές προεκτάσεις. Άτομα ή κοινωνίες που πρόσκεινται ιδεολογικά στο φιλελευθερισμό αντιμετωπίζουν την έννοια του δημοσίου εχθρικά ως τροχοπέδη για την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Στην Αμερική για παράδειγμα η διακυβέρνηση Μπους άνοιξε το δρόμο στην...
πλήρη ιδιωτικοποίηση της οικονομίας και στην εκχώρηση και εκμετάλλευση δημόσιων πυλώνων συμπεριλαμβανομένης της ασφάλειας στον ιδιωτικό τομέα. Από την άλλη συστήματα διακυβέρνησης που διάκεινται θετικά στο σοσιαλισμό ακόμα και στον φιλελεύθερο σοσιαλισμό διατηρούν υπό τον κρατικό έλεγχο τη δημόσια περιουσία εκχωρώντας το management της διαχείρισης του σε ιδιώτες. Αυτό το παράδειγμα ακολουθούν τα Σκανδιναβικά κράτη. Σε άλλες χώρες ωστόσο όπως για παράδειγμα στα περισσότερα κράτη της Λατινικής Αμερικής το κράτος έχει τον πλήρη έλεγχο της δημόσιας περιουσίας. Στη Βενεζουέλα ο Ούγκο Τσάβες κρατικοποίησε τις εταιρείες εξόρυξης και εκμετάλλευσης πετρελαίου ενώ στο ίδιο μήκος κύματος κατά την άσκηση της κυβερνητικής τους πολιτικής κινούνται σήμερα οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις στη Χιλής, στην Αργεντινή και στον Ισημερινό. Έτσι αναλόγως της κουλτούρας μιας κοινωνίας και της συστημικής διακυβέρνησης της το ζήτημα της αξιοποίησης ή του τρόπου εκμετάλλευσης της δημόσιας περιουσίας διαφέρει και ποικίλλει.

Η «αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας» όμως δεν είναι ένα ζήτημα μόνο ιδεολογικό για ένα κράτος και για μία κοινωνία. Είναι και ζήτημα νόμων και θεσμών. Εννοώ ότι υπάρχουν κανόνες και νόμοι που ρυθμίζουν την τύχη της ή την αντιμετώπιση της. Υπάρχουν περιπτώσεις μάλιστα όπου η σημερινή ελιτ ή η κυρίαρχη ιδεολογία σε μία χώρα μπορεί να έχει διαμορφωμένες τάσεις υπερ μιας συγκεκριμένης άποψης όσον αφορά την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας αλλά οι θεσμοί να μην το επιτρέπουν. Για παράδειγμα στη Χιλή σήμερα και από την εποχή του πραξικοπήματος του Πινοτσέτ και υπό την εφαρμογή των κανόνων του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου σε αυτή τη χώρα ιδιωτικοποιήθηκαν και οι δημόσιες επιχειρήσεις διάθεσης νερού στη χώρα. Με άλλα λόγια η διάθεση και η διανομή του νερού στη Χιλή ανήκει σήμερα σε ιδιωτικές εταιρείες. Η σημερινή σοσιαλιστική κυβέρνηση της Χιλής θέλει να κρατικοποιήσει τη διάθεση και τη διανομή του νερού για να το επιτύχει όμως χρειάζεται να προβεί σε συνταγματική αναθεώρηση και δεν μπορεί να επιτύχει την απαιτούμενη πλειοψηφία αφού η αντιπολίτευση εξακολουθεί να τάσσεται υπέρ της εκμετάλλευσης αυτού του δημόσιου αγαθού από ιδιώτες.

Στην Ελλάδα πάντως υπάρχει σαφής αναφορά στο άρθρο 106 του Συντάγματος. Παρόλαυτα αν και ακούω διάφορες δηλώσεις πολλών (ακόμα και του Προέδρου της Δημοκρατίας) δεν ακούω τίποτα για το Σύνταγμα, για τις αρχές και τους κανόνες δικαίου που επιβάλλει για την τύχη της δημόσιας περιουσίας. Στην δημόσια περιουσία δεν περιλαμβάνονται βέβαια μόνο ακίνητα και εκτάσεις που ανήκουν στο ελληνικό δημόσιο και στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Στην έννοια της δημόσιας περιουσίας και της «αποκαλούμενης» αξιοποίησης της περιλαμβάνεται και η εκμετάλλευση επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας, η εκμετάλλευση των υποδομών της χώρας, του οδικού δικτύου, των λιμανιών, των αεροδρομίων, των δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης, ηλεκτρισμού, τηλεπικοινωνιών, ακόμα και επιχειρησεων που σχετίζονται με την παροχή υπηρεσιών στους τομείς της εθνικής ασφάλειας. Για να μην ξενίσει κανέναν το τελευταίο σημειώνω ότι η ιδιωτική εταιρεία Frontex έχει αναλάβει από κοινού και υπεργολαβικά με τον ελληνικό στρατό την ασφάλεια των συνόρων στον Έβρο. Το κτίσιμο του φράχτη και η αποτροπή των λαθρομεταναστών που θα επιχειρούν να τον προσπεράσουν θα πραγματοποιείται από κοινού με ιδιωτικές εταιρείες security και τον ελληνικό στρατό.
Η αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας έχει (προ)αποφασιστεί και ήδη αποτελεί συμβατική υποχρέωση της χώρας στο μνημόνιο. Υπάρχει σαφής και ευθεία αναφορά για την ιδιωτικοποίηση δημόσιων ακινήτων αλλά και επιχειρήσεων. Υπάρχουν χρονοδιαγράμματα και στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν , χρήματα που πρέπει να προσπορίσουμε στους δανειστές μας (ΕΕ, ΔΝΤ, ευρωπαικά κράτη) για την ομαλή εξέλιξη των δανειοληπτικών μας υποχρεώσεων. Ούτως ή άλλως η κυβέρνηση αλλά και η αξιωματική αντιπολίτευση τάσσονται υπέρ της σμίκρυνσης του κράτους και υπέρ της λειτουργίας των νόμων της ελεύθερης αγοράς στην κοινωνία και στην οικονομία μας. Η προσφυγή για οικονομική βοήθεια από το εδρεύον στην Ουάσινγκτον Δ.Ν.Τ. (δύο μήνες μόλις μετά τις εκλογές κατά τον Στρος Καν από τον πρωθυπουργό της χώρας) δεν αποτελεί μόνον ανάγκη αλλά και πολιτική επιλογή για την κυβέρνηση που διαχειρίζεται τις τύχες της χώρας.

Είναι σαφές από την προιστορία του Δ.Ν.Τ. ότι σε αντίθεση με το καταστατικό του χάρτη και τις διατυπωμένες αρχές του,  όταν προσφέρει «βοήθεια» σε μία χώρα , δεν την προσφέρει απλά αλλά παρεμβαίνει στους θεσμούς της και τη λειτουργία της.  Η παροχή της οικονομικής βοήθειας δηλαδή συσχετίζεται με την υιοθέτηση ενός πολυδαίδαλου πακέτου μέτρων που «αναδιαρθρώνουν» την οικονομία υπέρ του αχαλίνωτου καπιταλισμού. Τα χρήματα προσφέρονται σε δόσεις και υπό τον όρο της εφαρμογής νομοθετικών και εκτελεστικών μέτρων που απελευθερώνουν τελείως το εμπόριο, την προσφορά αγαθών και υπηρεσιών. Το κοινωνικό κράτος καταργείται ως πολυέξοδο και εκ διαμέτρου αντίθετο με την ανάπτυξη ενώ η φορολογία αγριεύει ώστε να εξευρεθούν οι πόροι για την κάλυψη των δανειακών αναγκών. Το κράτος θεωρείται κάτι αντίρροπο και εχθρικό προς την ανάπτυξη. Πρέπει να σμικρυνθεί έως να εξαφανιστεί ώστε ελεύθερη η αγορά να αυτορυθμιστεί και βάσει των κανόνων της προσφοράς και της ζήτησης να εξυγιάνει την οικονομία.

Η αξιοποίηση λοιπόν της δημόσιας περιουσίας έχει προαποφασιστεί και αποτελεί συνειδητή πολιτική επιλογή από τα δύο μεγάλα κόμματα σήμερα. Το κράτος υποχωρεί και εκχωρεί κυριαρχικές του δομές στην ιδιωτική επιχειρηματική πρωτοβουλία. Όσο μάλιστα οι «στόχοι» κάλυψης των δανειακών υποχρεώσεων δεν επιτυγχάνονται –και κανένα κράτος το οποίο έχει δανειστεί από το Δ.Ν.Τ. δεν έχει επιτύχει να καλύψει τους στόχους- τότε το ούτως ή άλλως ανεπιθύμητο κράτος προσφέρεται προς πώληση ή προς εκμετάλλευση στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Εκχωρεί δηλαδή κυριαρχικές δομές και ρόλους του στην ιδιωτική πρωτοβουλία για την κάλυψη των τοκοχρεωλυσίων και του δανεισμένου κεφαλαίου. Περαιτέρω σε καθεστώς ανάγκης αλλά και πανικού για τους στόχους που δεν επιτυγχάνονται και για την ανάγκη εκταμίευσης κάποιας επόμενης δόσης, η δημόσια γη πωλείται ή εκμισθώνεται έναντι πινακίου φακής και με αποικιοκρατικούς όρους για χρονικό διάστημα έως 100 ετών. Ταυτόχρονα οι δημόσιες υπηρεσίες και οι δομές του κράτους, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια, η ύδρευση, οι επικοινωνίες, οι μεταφορές, το οδικό δίκτυο, ακόμα και η ασφάλεια όπως προείδαμε παραδίδονται προς εκμετάλλευση σε μεγάλους, πολυεθνικούς επιχειρηματικούς ομίλους.

Τι λέει το Σύνταγμα για όλα αυτά;
  Tο άρθρο 106 παρ.  2 του Συντάγματος αναφέρει: Η ιδιωτική οικονομική  πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης  αξιοπρέπειας,  ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας.
Συγκρατώ και επαναλαμβάνω τον απαγορευτικό κανόνα συνταγματικού δικαίου στην εσωτερική έννομη τάξη
«H ιδιωτική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της εθνικής οικονομίας».

Αναρωτιέμαι : Γιατί ποτέ κανείς από τους έγκριτους συνταγματολόγους μας δεν έχει μιλήσει ποτε για αυτό; Ο κ. Βενιζέλος ας πούμε που είναι και Υπουργός Εσωτερικών! Ή ο κ. Μανιτάκης. Θα άκουγα με ενδιαφέρον τις απόψεις τους ως νομικός αλλά και ως έλληνας πολίτης. Δεν χρειάζεται άλλωστε να θεωρείσαι συνταγματολόγος για να διαβάζεις και να καταλαβαίνεις ελληνικά.

Η «αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας» απο την ιδιωτική επιχειρηματική πολυεθνική πρωτοβουλία δεν είναι ένα θέμα όμως που αφορά μόνο την κυβέρνηση στην Ελλάδα. Αφορά και τους έλληνες πολίτες. Η δημόσια περιουσία άλλωστε είναι και εθνική. Η ύπαρξη της βασίζεται και αποτελεί κατάκτηση του κράτους και των πολιτών του ενώ και η διατήρηση της διασφαλίζεται με τα λεφτά των ελλήνων φορολογουμένων. Για να μη βιαστεί κανείς όμως να φωνάξει λαικίστικα περί ξεπουλήματος του έθνους υπογραμμίζω ότι η δημόσια περιουσία στην οποία περιλαμβάνεται και ο υποθαλάσσιος πλούτος δεν έχει τύχει αντικείμενο σεβασμού ούτε από τους έλληνες πολίτες. Αλλιώς πως μπορεί να εξηγήσει κανείς γιατί τα δάση μας καίγονται συστηματικά και ανηλεώς επί δεκαετίες για να γίνουν βίλες ή γιατί οι θάλασσες μας μολύνονται συστηματικά από τα απόβλητα εκατοντάδων αυθαίρετων ξενοδοχείων εδώ και δεκατίες επίσης χωρίς να γίνεται τίποτα ή χωρίς να μιλά κανείς;; Στις μέρες μας μάλιστα η κυβέρνηση ψάχνει συνταγματικές φόρμουλες για να νομιμοποιήσει τα αυθαίρετα αφού η νομιμοποίηση τους θα προσφέρει κάποια ελάχιστα έσοδα στον πακτωλό των οφειλόμενων εκατομμύριων ευρώ που οφείλουμε.

«Η αξιοποίηση λοιπόν της δημόσιας περιουσίας» που σήμερα έχει καταστεί ανάγκη αλλά συνιστά και πολιτική του κράτους οφείλεται στην έλλειψη προστασίας της και από τις εκάστοτε κυβερνήσεις και από εμας τους ιδίους ως πολίτες αυτής της χώρας . Όλοι είχαμε ευθύνη και προστασία να την προστατέψουμε. Όλοι πρέπει να αισθανόμαστε υπεύθυνοι για το γεγονός ότι σε λίγο θα έχει παραδοθεί προς εκμετάλλευση σε γαλλικούς, γερμανικούς, αμερικάνικους, κινέζικους ή αραβικούς πολυεθνικούς κολοσσούς για την εξυπηρέτηση του 1/5 του χρέους μας. .

Τι αναφέρει όμως το Σύνταγμα για όλα αυτά;
Το Σύνταγμα που αποτελεί την ιδεολογική magna charta του πολιτεύματος αναφέρεται στην δημόσια περιουσία και την προστασία της κατά τρόπο σαφή.

Η επόμενη παράγραφος του ιδίου άρθρου του Συντάγματος (106 παρ.3) αναφέρει: 
  3. Με την επιφύλαξη   της προστασίας  που παρέχεται  από το άρθρο 107 ως προς την επανεξαγωγή  κεφαλαίων  εξωτερικού, μπορεί  να ρυθμίζονται με νόμο τα σχετικά  με την εξαγορά  επιχειρήσεων ή την αναγκαστική συμμετοχή σ` αυτές  του Κράτους ή άλλων  δημόσιων φορέων,εφόσον  οι επιχειρήσεις αυτές  έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου  ή ζωτική σημασία  για την  αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο  σκοπό  την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο.

Υπογραμμίζω: Το κράτος ή άλλοι δημόσιοι φορείς έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν αναγκαστικά και να αγοράζουν μάλιστα όταν χρειάζεται επιχειρήσεις που έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου  ή ζωτική σημασία  για την  αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο  σκοπό  την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο.

Αναρωτιέμαι σε συνδυασμό και με τη συνταγματική αναφορά για τον περιορισμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο του Συντάγματος: Οι δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης που θα ιδιωτικοποιηθούν, η κατασκευή δρόμων που γίνονται από ιδιώτες και με επιβολή διοδίων σαν το φόρο της δεκάτης , η εκμετάλλευση των αεροδρομίων, των λιμανιών, του οδικού δικτύου και τόσων άλλων ζητημάτων κοινής ωφέλειας δεν έχουν ζωτική σημασία για τον εθνικό μας πλούτο; Δεν έχουν ως κύριο σκοπό οι εταιρείες που εκμεταλλεύονται όλα τα ανωτέρω την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο; Όταν το Σύνταγμα επιβάλλει την αναγκαστική εξαγορά επιχειρήσεων «που έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου  ή ζωτική σημασία  για την  αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο  σκοπό  την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο» δεν αποτελεί πλήρως συνταγματική παρέκκλιση ή παρεκτροπή η ιδιωτικοποίηση όλων αυτών των φορέων; Ποια είναι η άποψη του κ. Προέδρου της Δημοκρατίας που μίλησε για ιστορική ανάγκη ιδιωτικοποίησης του εθνικού μας πλούτου και αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας;

Έχει τελικά καμία σημασία το Σύνταγμα σε αυτή τη χώρα;
Συνεχίζω αφού είναι σαφές ότι η ιδιωτικοποίηση όλων των επιχειρήσεων και των υποδομών «που έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου  ή ζωτική σημασία  για την  αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο  σκοπό  την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο» έχει αποφασιστεί.

Πως πρέπει να λάβει χώρα ; Ποιος θα καθορίσει το τίμημα; Με ποια κριτήρια;
Το άρθρο 106 παρ. 4 του Συντάγματος αναφέρει:
Το τίμημα της εξαγοράς ή το αντάλλαγμα  της αναγκαστικής συμμετοχής  του Κράτους ή άλλων  δημόσιων φορέων  καθορίζεται απαραιτήτως  δικαστικώς και πρέπει να είναι πλήρες,  ώστε  να ανταποκρίνεται στην αξία  της επιχείρησης  που εξαγοράζεται  ή της συμμετοχής σ`  αυτή.

Υπογραμμίζω : Το τίμημα καθορίζεται δικαστικώς. Πρέπει να είναι πλήρες ώστε  να ανταποκρίνεται στην αξία  της επιχείρησης  που εξαγοράζεται  ή της συμμετοχής σ`  αυτή.
Αναρωτιέμαι : Ποιος θα καθορίσει το τίμημα της εξαγοράς μιας επιχείρησης που εκμεταλλεύεται ένα λιμάνι ή ένα αεροδρόμιο ή που ως στόχο έχει την κατασκευή ενός οδικού δικτύου; Στην Ελλάδα ήδη η COSCO ή άλλες εταιρείες έχουν αγοράσει ελληνικούς οργανισμούς λιμένος. Η εκμετάλλευση του διεθνούς αερολιμένα «Ελευθέριος Βενιζέλος» ήδη επεκτάθηκε για την γερμανική εταιρεία που είχε την εκμετάλλευση του και για τα επόμενα χρόνια. Ποιος έμαθε ή καθόρισε το τίμημα; Πάντως ΌΧΙ τα Δικαστήρια. Δεν υπάρχουν δικαστικές αποφάσεις για αυτά τα θέματα στην Ελλάδα. Υπάρχουν συμβάσεις παραχώρησης που ούτε καν δίδονται στη δημοσιότητα. Γιατί; Ποιος δίδει εξουσία σε αυτή τη χώρα στον Υπουργό Οικονομικών ή σε ένα κομματικό παράγοντα ή σε ένα κομματικό διοικητικό συμβούλιο μιας εταιρείας κοινής ωφέλειας που διορίζεται από την κυβέρνηση να καθορίζει την τιμή πώλησης μιας δημόσιας ή δημοτικής εταιρείας ή μιας δημόσιας έκτασης; Πάντως όχι ο νόμος, όχι το Σύνταγμα ούτε το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

Στο Συνταγματικό και στο διοικητικό δίκαιο υπάρχουν οι αρχές της αναγκαιότητας, της νομιμότητας και της διαφάνειας.
Υπο το πρίσμα των ανωτέρω η «αναγκαιότητα» όπως προβάλλεται σήμερα της ιδιωτικοποίησης ή της αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας από τον ιδιωτικό τομέα αντιβαίνει ευθέως στη συνταγματική αρχή της απαγόρευσης της επέκτασης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας σε επιχειρήσεις  που αφορούν ευρέως το κοινωνικό σύνολο. Σύμφωνα με το Σύνταγμα το κράτος και ο δημόσιος τομέας έπρεπε να τις αγοράζει και να συμμετέχει αναγκαστικά σε αυτές. Όχι να τις εκπλειστηριάζει. Ακόμα όμως και στην πολιτική επιλογή του εκπλειστηριασμού τους όπως και της πώλησης ή της εκμετάλλευσης των δημοσίων εκτάσεων το τίμημα πρέπει να καθορίζεται σύμφωνα με το Σύνταγμα δικαστικώς. Τούτο ισχύει βέβαια για όλες τις μορφές «αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας» είτε αυτή λαμβάνει χώρα δια της πώλησης μετοχών του δημοσίου σε υπηρεσίες κοινής ωφέλειας σε ιδιώτες (π.χ. ΔΕΗ, ΟΣΕ), είτε λαμβάνει χώρα με μίσθωση, είτε και με απευθείας πώληση. Σημειώνω ότι στη δημόσια περιουσία περιλαμβάνονται και τα υποθαλάσσια κοιτάσμα μας σε πετρέλαιο.

Οι παρεκτροπές και οι παρεκκλίσεις από το Σύνταγμα είναι δεδομένο ότι θα συνεχιστούν με πολιτική ευθύνη. Αναρωτιέμαι όμως αν θα θιγούν τα ανωτέρω ζητήματα πολιτικά ή θεσμικά από τους αρμόδιους.

Από εμας τους ίδιους λίγη αυτοκριτική δεν θα έβλαπτε. Πως αντιμετωπίσαμε εμείς τη δημόσια γη, τα δάση μας, τις θάλλασες μας όλα αυτά τα χρόνια; Πόσο θεμιτό είναι  να φωνάζουμε τώρα; Έστω και τούτη την ύστατη ώρα όμως οι δημοκρατικές δυνάμεις αυτής της χώρας, η νομοθετική και ιδίως η δικαστική εξουσία αφού αυτήν βαραίνει ευθέως σύμφωνα με το Σύνταγμα η ευθύνη προστασίας και εφαρμογής των νόμων για τη δημόσια περιουσία ας αναλάβουν τις ευθύνες τους. Σε διαφορετική περίπτωση ο Ροβεσμπιέρος είχε διατυπώσει την αρχή ότι όταν το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ κράτους και πολιτών διαρραγεί τότε ο λαός πρέπει να επαναστατήσει. Τούτο βέβαια προυποθέται έναν λαό και πολίτες τίμιους και θαραλλέους…

Όσον αφορά το έρημο το Σύνταγμα και τις αρχές του σε αυτή τη χώρα μάλλον αποδεικνύεται ότι αποτελεί ένα κείμενο που δεν παράγει κανόνες δικαίου αλλά ευχές. Γι αυτό ίσως κάπως διεισδυτικά ο συνταγματικός νομοθέτης είχε διατυπώσει το 1952 ως ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματος την αρχή ότι «Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων». Σήμερα πλεόν η ευχή αυτή πρέπει να διαβάζεται ως ομολογία αποτυχίας από όλους μας.