ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Περί ανταγωνισμού μεταξύ των πιστωτικών ιδρυμάτων

http://www.analyst.gr/2013/11/20/4697/2/

Περί ανταγωνισμού μεταξύ των πιστωτικών ιδρυμάτων

 «Ορισμένοι πολιτικοί πέτυχαν να τους επιτραπεί να νομοθετούν όποτε θέλουν και όπως τύχει, δημιουργήθηκαν πάρα πολλοί νόμοι, οι μεν αντίθετοι με τους δε. … Πρέπει να καταργηθούν οι αντίθετοι μεταξύ τους νόμοι. Έτσι θα υπάρχει ένας μόνο νόμος για κάθε ζήτημα και η ύπαρξη αντιφατικών νόμων δεν θα ταράζει και δεν θα φέρνει σε δύσκολη θέση τους μη νομομαθείς σε σχέση με εκείνους που γνωρίζουν όλους τους νόμους.  Όλοι θα μπορούν να διαβάσουν τα ίδια πράγματα και να μάθουν απλά και καθαρά τι είναι το σωστό.» 

Δημοσθένης, Περί της Ατελείας προς Λεπτίνη, 91-93, (Εκδόσεις Κάκτος 1994)

.

ΠΕΡΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ

Ο πρόεδρος της Alpha Bank Γιάννης Κωστόπουλος είχε πριν από πολλά χρόνια δηλώσει ότι στην Ελλάδα χωράνε 2,5 τράπεζες.[1]  Ένας από τους θεμελιώδεις πυλώνες επάνω στον οποίο στηρίχτηκε το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ο ελεύθερος ανταγωνισμός και η προστασία του από πρακτικές «οι οποίες έχουν ως αντικείμενο ή ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση, τον περιορισμό ή τη νόθευση του ανταγωνισμού.»  Εύλογα γεννάται το ερώτημα εάν η συγκέντρωση των τραπεζικών υπηρεσιών αντιβαίνει τα διατάξεις περί ελεύθερου ανταγωνισμού όπως και εάν υπάρχει κάποια μεθοδολογία που μπορεί να μας επιτρέψει να αξιολογήσουμε πότε υπάρχουν ενδείξεις συγκέντρωσης.

.

ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το άρθρο 101 της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης[2] αναφέρει ότι «είναι ασυμβίβαστες με την εσωτερική αγορά και απαγορεύονται όλες οι συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων, όλες οι αποφάσεις ενώσεων επιχειρήσεων και κάθε εναρμονισμένη πρακτική, που δύνανται να επηρεάσουν το εμπόριο μεταξύ κρατών μελών και που έχουν ως αντικείμενο ή ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση, τον περιορισμό ή τη νόθευση του ανταγωνισμού εντός της εσωτερικής αγοράς» και το άρθρο 102 «Είναι ασυμβίβαστη με την εσωτερική αγορά και απαγορεύεται, κατά το μέτρο που δύναται να επηρεάσει το εμπόριο μεταξύ κρατών μελών, η καταχρηστική εκμετάλλευση από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις της δεσπόζουσας θέσης τους εντός της εσωτερικής αγοράς ή σημαντικού τμήματός της.»

Οι διατάξεις αυτές της Συνθήκης ενσωματώθηκαν στο ελληνικό δίκαιο με τα άρθρα 1 και 2 με του νόμου 3959/2011[3] (ΦΕΚ 93 Α’/20.04.2011) περί προστασίας του ελεύθερου ανταγωνισμού.  Η έκθεση της επιστημονικής υπηρεσίας της Βουλής κάνει αναφορά στην εναρμόνιση με τον «Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 139/2004 του Συμβουλίου, της 20ής Ιανουαρίου 2004, για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων(«Κοινοτικός κανονισμός συγκεντρώσεων»)»[4] Στο προοίμιο του Κανονισμού παρ.2 γίνεται λόγος για «την εγκαθίδρυση καθεστώτος που να εξασφαλίζει ανόθευτο ανταγωνισμό εντός της εσωτερικής αγοράς» ενώ στην παρ. 6 κρίνεται «αναγκαία η θέσπιση μιας ειδικής νομικής πράξης που θα εξασφαλίσει τον αποτελεσματικό έλεγχο όλων των συγκεντρώσεων ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στη διάρθρωση του ανταγωνισμού στην Κοινότητα και η οποία θα είναι η μόνη που θα ισχύει για τις εν λόγω συγκεντρώσεις.»

Το άρθρο 3 του κανονισμού που ενσωματώθηκε με το άρθρο 5 του 3959 ορίζει ότι «συγκέντρωση θεωρείται ότι υπάρχει όταν προκύπτει μόνιμη μεταβολή του ελέγχου από:

α) τη συγχώνευση δύο ή περισσότερων προηγουμένως ανεξάρτητων επιχειρήσεων ή τμημάτων επιχειρήσεων· ή

β) την απόκτηση, από ένα ή περισσότερα πρόσωπα που ελέγχουν ήδη μία τουλάχιστον επιχείρηση ή από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις, άμεσα ή έμμεσα, με την αγορά τίτλων ή στοιχείων του ενεργητικού, με σύμβαση ή με άλλο τρόπο, ελέγχου στο σύνολο ή σε τμήματα μιας ή περισσοτέρων άλλων επιχειρήσεων.»

Στις 5.2.2004 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει τις «κατευθυντήριες γραμμές για την αξιολόγηση των οριζόντιων συγκεντρώσεων σύμφωνα µε τον κανονισμό του Συμβουλίου για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων», 2004/C 31/03.[5] Σκοπός της παρούσας ανακοίνωσης είναι να παρασχεθούν οδηγίες σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο η Επιτροπή αξιολογεί τις συγκεντρώσεις εφόσον οι συμμετέχουσες επιχειρήσεις αποτελούν πραγματικούς ή δυνητικούς ανταγωνιστές στην ίδια σχετική αγορά.»  Ο όρος συγκέντρωση καλύπτει διάφορα είδη πράξεων όπως συγχωνεύσεις, εξαγορές και απόκτηση ελέγχου.

Με τον 3959/2011 προβλέπονται τέλος οι κανόνες διαδικασία προληπτικού ελέγχου συγκεντρώσεων με αποφάσεις της Επιτροπής Ανταγωνισμού καθώς και ο ρόλος αυτής.

.

Ο ΔΕΙΚΤΗΣ HEFINDAHL ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ.

Τα άρθρα 14-15 της κατευθυντήριας γραμμής καθορίζουν ότι τα μερίδια αγοράς είναι ενδεικτικά της συγκέντρωσης και το άρθρο 16 εξειδικεύει ότι «για τη μέτρηση των επιπέδων συγκέντρωσης, η Επιτροπή συνήθως χρησιμοποιεί τον δείκτη «ΗΗΙ» (Herfindahl-Hirschman Index).  Ο δείκτης HHI προκύπτει από την άθροιση των τετραγώνων των ατομικών μεριδίων αγοράς όλων των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη συγκεκριμένη αγορά.»

Στην σημείωση 17 αναφέρει, «για παράδειγμα, ο δείκτης ΗΗΙ μιας αγοράς η οποία περιλαμβάνει πέντε επιχειρήσεις µε μερίδια αγοράς ύψους 40%, 20 %, 15 %, 15 % και 10%, αντίστοιχα, είναι 2 550 (402 + 202 + 152 + 152 + 102 = 2 550). Ο δείκτης HHI κυμαίνεται από µια τιμή που προσεγγίζει το 0 (στην περίπτωση μιας ατομιστικής αγοράς) μέχρι το 10 000 (στην περίπτωση ενός καθαρού μονοπωλίου).»  Για την Επιτροπή, «ενώ το επίπεδο του ΗΗΙ σε απόλυτους όρους μπορεί να αποτελέσει µία αρχική ένδειξη της ανταγωνιστικής πίεσης στην αγορά μετά τη συγκέντρωση, η μεταβολή του (γνωστή ως «δέλτα») είναι ένα χρήσιμο στοιχείο για τη μεταβολή του επιπέδου συγκέντρωσης που προκύπτει απευθείας από τη συγκέντρωση.»

Από το άρθρο 20 εξάγεται το συμπέρασμα ότι υπάρχει συγκέντρωση όταν:

1. μετά την μεταβολή το επίπεδο του δείκτη HHI βρίσκεται μεταξύ 1000 και 2000 και η μεταβολή (Δ) είναι μεγαλύτερη από 250 μονάδες
2. μετά την μεταβολή ο δείκτης HHI βρίσκεται πάνω από τις 2000 και η μεταβολή είναι μεγαλύτερη από 150 μονάδες.

.

Ο ΔΕΙΚΤΗΣ HEFINDAHL ΚΑΙ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Είναι γνωστό ότι η ελληνική τραπεζική αγορά έχει αναδιαρθρωθεί με μία σειρά από εξαγορές, συγχωνεύσεις αλλά και αναστολές αδειών λειτουργίας μικρών τραπεζών, ιδίως συνεταιριστικών.  Όπως σε άλλα κράτη, με πρόσχημα την διασφάλιση των καταθέσεων, την συστημική ευστάθεια, την εξυγίανση των ισολογισμών, την βελτίωση της αποδοτικότητας, οι τράπεζες έχουν αναδιαρθρωθεί, έχουν υποστηριχτεί με κρατικές εγγυήσεις και έχουν ήδη ανακεφαλαιοποιηθεί με το κόστος να επιβαρύνει το δημόσιο χρέος και τον φορολογούμενο.

Στις 25.2.2013 ο Γεώργιος Προβόπουλος, Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας, δήλωνε ότι «Ο [τραπεζικός] τομέας ανασυντάσσεται μέσω της συνένωσης δυνάμεων. Το μέγεθος της ελληνικής οικονομίας, αλλά και οι συνθήκες υπερβάλλουσας δυναμικότητας, που έχουν διαμορφωθεί στον τραπεζικό κλάδο, απαιτούν λιγότερες και ισχυρότερες μονάδες ώστε αυτές να είναι και σε βάθος χρόνου ανθεκτικές σε απροσδόκητες εξωγενείς διαταραχές. … Έτσι, σε λίγους μήνες, στο τέλος της διαδικασίας αυτής, εκτιμάται ότι θα έχουν συγκροτηθεί τρεις μεγάλοι[6] και ισχυροί όμιλοι μαζί με μερικές άλλες μικρότερες τράπεζες. Τα μερίδια αγοράς των τραπεζών αυτών, σε συνδυασμό με την παρουσία ξένων τραπεζών, διασφαλίζουν τον ανταγωνισμό. … Είναι φανερό ότι το τραπεζικό σύστημα γίνεται περισσότερο συγκεντρωμένο και αποδοτικό, καθώς δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για αξιοποίηση των συνεργειών και των οικονομιών κλίμακας.»

Είναι σύννομο αυτό με τις διατάξεις περί ανταγωνισμού;  Η Τράπεζα της Ελλάδας δημοσιεύει τον δείκτη Hefindahl στην συγκεντρωτική λογιστική κατάσταση των πιστωτικών ιδρυμάτων.[7] [Γράφημα 1]

 .

(*Πατήστε στην εικόνα για μεγέθυνση)

Το 2007 ο δείκτης Hefindahl βρίσκονταν στις 1.096 μονάδες ενώ το 2012 στις 1.487 μονάδες.  Για να προκύπτει συγκέντρωση με βάση το άρθρο 20 της 2004/C 31/03 θα πρέπει η μεταβολή Δ να είναι μεγαλύτερη από 250 μονάδες αφού ο δείκτης κινείται μεταξύ 1.000 και 2.000 μονάδων.  Η μεταβολή του δείκτη από το 2011 στο 2012 είναι 208 μονάδες, άρα δεν θα έπρεπε να προκύπτουν αιτίες συγκέντρωσης.  Θεωρητικά όμως είναι πιθανό με μικρές μεταβολές Δ κάτω των 250 μονάδων μέχρι τις 2.000 και κάτω των 150 μονάδων πάνω από τις 2.000 μονάδες να πλησιάζουμε όλο και περισσότερο σε συνθήκες μονοπωλίου ενώ ήδη επικρατούν συνθήκες ολιγοπωλίου.  Όταν όμως εξετάζει κανείς την σωρευτική μεταβολή από το 2007 τότε το Δ ανεβαίνει πάνω από τις 390 μονάδες όταν το όριο είναι 250 ενώ η μεταβολή βρίσκεται πάνω από το όριο και για την περίοδο 2010-2012.

.

(*Πατήστε στην εικόνα για μεγέθυνση)

 .

Βλέποντας κανείς το Γράφημα 2 διαπιστώνει ότι τα 5 μεγαλύτερα πιστωτικά ιδρύματα έχουν αυξήσει το μερίδιο αγοράς τους στο 80% το 2012.

Ίσως τελικά να ήταν ένας από τους τεχνικούς λόγους που ακυρώθηκε το deal Εθνικής-Eurobank ενώ είναι προφανές ότι έχουν δημιουργηθεί πλέον συνθήκες ολιγοπωλίου.  Οι εξελίξεις to 2013 θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερους δείκτες συγκέντρωσης και μεριδίων με την συγχώνευση-πώληση του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου και της Proton Bank[8] στην Eurobank και την απορρόφηση των θυγατρικών των κυπριακών τραπεζών από την Πειραιώς.[9]

.

ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ. ΤΙ ΕΧΕΙ ΣΥΜΒΕΙ;

Στις 25.10.2008 με την 2008/C 270/02[10] δημοσιεύεται ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την «εφαρμογή των κανόνων περί κρατικών ενισχύσεων στα μέτρα που λήφθηκαν για τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς στο πλαίσιο της τρέχουσας παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης.»  Είχε προηγηθεί η συνάντηση του ECOFIN στις 7.10.2013[11]  όπου στα συμπεράσματά αναφέρονταν ότι τα «τα κράτη μέλη δεσμεύτηκαν να στηρίξουν τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς που είναι εξέχουσας σημασίας για το χρηματοπιστωτικό σύστημα.»  Στην ανακοίνωση της Επιτροπής στην παρ.51 διαβάζουμε: «Κατά την αντιμετώπιση οξέων προβλημάτων ρευστότητας που έχουν ορισμένοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τα κράτη μέλη επιθυμούν ενδεχομένως να συνοδεύουν τα καθεστώτα παροχής εγγυήσεων ή ανακεφαλαιοποίησης με συμπληρωματικές μορφές στήριξης της ρευστότητας παρέχοντας δημόσιους πόρους (περιλαμβανομένων κεφαλαίων από την Κεντρική Τράπεζα)… Επίσης, η ειδική στήριξη ενός συγκεκριμένου χρηματοπιστωτικού οργανισμού …[με] παροχή κεφαλαίων της Κεντρικής Τράπεζας … δεν συνιστά ενίσχυση» όταν ικανοποιούνται μία σειρά από διατάξεις.[12]

Αργότερα, τον Ιανουάριο του 2009, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει την 2009/C 10/03[13] ανακοίνωση για την «ανακεφαλαιοποίηση των χρηματοπιστωτικών οργανισμών στο πλαίσιο της τρέχουσας χρηματοπιστωτικής κρίσης: περιορισμός των ενισχύσεων στο ελάχιστο απαραίτητο και διασφαλίσεις έναντι αδικαιολόγητων στρεβλώσεων του ανταγωνισμού.»  Η αγωνία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σταματάει στην «…ισορροπία ανάμεσα … [στα] … προβλήματα ανταγωνισμού και τους στόχους αποκατάστασης της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, εξασφάλισης πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία και αντιμετώπισης του κινδύνου αφερεγγυότητας.» (παρ.11) αλλά και οι «οι συγκεντρώσεις και οι εξαγορές μπορεί να συμβάλουν σημαντικά στην εξυγίανση του τραπεζικού κλάδου, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της σταθεροποίησης των χρηματοπιστωτικών αγορών και της εξασφάλισης σταθερής ροής πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία.» (παρ.37)

Για να εναρμονιστεί και το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο με την κατάργηση των κανόνων περί ελεύθερου ανταγωνισμού, μια και αλλιώς δεν θα μπορούσαν να περάσουν από την Επιτροπή Ανταγωνισμού οι συγχωνεύσεις-εξαγορές, δημοσιεύεται στο ΦΕΚ 94 Α’/19.4.2012 Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου που ρυθμίζει τα θέματα κεφαλαιακής ενίσχυσης των πιστωτικών ιδρυμάτων.  Το άρθρο 2 της πράξης νομοθετικού περιεχομένου αναστέλλει την εφαρμογή των κανόνων περί συγκέντρωσης όταν πρόκειται για πιστωτικά ιδρύματα και στην ουσία καταργεί τον ανταγωνισμό μεταξύ τραπεζών.  Από το 2011 στο 2012, όπως είπαμε και πιο πάνω, η μεταβολή Δ του δείκτη Hefindahl ήταν 208 μονάδες, η δεύτερη υψηλότερη που παρατηρείται μετά το 1998, αλλά τότε δεν ίσχυαν οι σημερινοί καταργημένοι κανόνες.

Φαίνεται ότι οι κανόνες περί ελεύθερου ανταγωνισμού δεν ισχύουν για τις τράπεζες στην Ευρωπαϊκή Ένωση.  Η «επιθυμητή» απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων αφορά όλους τους άλλους εκτός από τις τράπεζες.  Το  νεκροταφείο ιδεών στην Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί τον προνομιακό πεδίο δραστηριοποίησης των ζόμπι τραπεζών.  Η ιδέα για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης έχει μετατραπεί σε Ευρωπαϊκά Τραπεζικά Εμιράτα.

Το κείμενο το αφιερώνω στην χρηματολαγνεία, στον ιδεολογικό πρωτογονισμό και στην καθοδηγητική α-νοησιαρχία των δήθεν φιλελεύθερων.

«Υπάρχει νόμος, Αθηναίοι, ο οποίος απαγορεύει να λέγονται ψέματα στην αγορά» και «πρέπει … να θεσπίσουμε νόμο, που … θα τιμωρεί εκείνον που μας εξαπατά.»

Δημοσθένης, Περί της Ατελείας Προς Λεπτίνη, 9 και 4 (Εκδόσεις Κάκτος, 1994)

Νικόλαος Καρατσόρης